در پاسخ می توان گفت که حجم صادرات نفتی ایران را به ‌صورت ناگهانی و کامل قطع نخواهد شد؛ اما هزینه های مرتبط با آن از قبیل بیمه، حمل و نقل و بانکداری سخت تر خواهد کرد و قیمت واقعی دریافتی، مسیرها و صادرات غیرنفتی را تحت فشار قرار می‌دهدو ریسک، ناپایداری و تخفیف‌های قیمتی برای خریداران را افزایش می‌دهد. منابع تحلیلی و داده‌ای نشان می‌دهد که علت اصلی این محدودیت‌ها نه کلی بودنِ تحریم‌های جدید (زیرابازارهای اصلی خریدکننده به‌خصوص چین همچنان می‌خرند که حدود 80 تا 90 درصد صادرات نفتی را شامل می شود) بلکه مشکلات بیمه، کشتیرانی، ثبت منشأ کالا و کانال‌های پرداخت بین‌المللیاست که هزینه مبادله را بالا می‌برد و خریداران را تحت فشار تخفیف قرار می‌دهد.

آنچه احتمالاً کاهش می‌یابد: صادرات غیررسمی از طریق کشتی‌های«ناوگان سایه» (shadow fleet) و بعضی کانال‌های عبوری (Transshipment) ممکن است با سخت‌گیری بنادر/بیمه‌گران هدف‌دار دچار تأخیر یا محدودیت شوند؛ بیمه‌گرانی که محموله‌ها را بیمه می‌کردند ممکن است تحت فشار قرار بگیرند یاحق بیمه را افزایش دهند. این امر هزینه صادرات را افزایش و ریسک تخفیف قیمتی برای خریدار را بیشتر می‌کند.

اجرای مکانیسم ماشه بر صادرات محصولات ذیل تاثیر خواهد داشت:

1. محصولات صنعتی از قبیل صادرات مس، فولاد و فرآورده‌های معدنی که می تواند تا حدود 3 میلیارد دلار کاهش صادرات شود.

2. احتما آسب دیدن بیشتر صنایع کوچک صادراتی به دلیل محمدود بودن ارتباطات بین المللی و توان ماندگاری شان.

3. صادرات پسته، زعفران، خشکبار، میوه و فرش دستباف محدود می‌شود و می تواند تا حدود یک میلیارد دلار زیان ایجاد می‌کند.

4. صادرات شیلات و آبزی‌پروری به اروپا کاهش پیدا می‌کند.

5. صادرات نرم‌افزار و خدمات آی‌تی کاهش پیدا می کند.

6. صادرات خدمات حمل‌ونقل زمینی افت می‌کند و کشورهای همسایه جایگزین می‌شوند.

سهم اروپا از تجارت با ایران کوچک‌تر می شود (مثلاً واردات اتحادیه اروپا از ایران در سطح چند میلیارد دلار) و بعضی از کالاهای غیرنفتی می‌توانند تحت تأثیر دسترسی بانکی/بیمه‌ای قرار بگیرند؛ به‌بیان دیگر مکانیسم ماشه بیشتر ضربه فوری‌اش را روی کانال‌های مالی و بیمه‌ای می‌زند تا روی مخازن نفت که خریداران اصلی (چین) حاضرند ادامه دهند.

تأثیر مکانیسم ماشه بر صادرات پتروشیمی ایران

صنعت پتروشیمی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع درآمد ارزی ایران، حدود یک‌سوم از کل صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل می‌دهد. این صنعت علاوه بر نقش اقتصادی، اهمیت راهبردی نیزدارد زیرا بخشی از زنجیره ارزش نفت و گاز محسوب می‌شود. فعال شدن مکانیسم ماشه (Snap-back) فشارهای سیاسی، بانکی،بیمه‌ای و تجاری را بر این صنعت افزایش خواهد داد. در ادامه به بررسی کامل وضعیت فعلی، تأثیرات احتمالی و سناریوهایمختلف پرداخته می‌شود.

وضعیت فعلی صادرات پتروشیمی ایران

• ارزش صادرات پتروشیمی ایران در سال ۱۴۰۳ حدود ۱۳ میلیارد دلار برآورد شده است.

• این بخش نزدیک به ۳۰٪ از کل صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهد.

• مقاصد اصلی صادرات شامل چین (بزرگ‌ترین خریدار)، هند، ترکیه، امارات و برخی کشورهای آسیای میانه هستند.

• محصولات کلیدی صادراتی شامل متانول، اوره، پلی‌اتیلن، پروپیلن و مشتقات آروماتیک است.

• ایران طی سال‌های اخیر به دلیل تحریم‌ها مجبور به اعطای تخفیف‌های قیمتی برای جذب مشتریان بوده است.

اثرات مکانیسم ماشه بر صادرات پتروشیمی

۱. محدودیت‌های بانکی: بازگشت تحریم‌های مالی باعث می‌شودنقل‌وانتقال ارز دشوارتر شود. بسیاری از بانک‌های منطقه‌ای نیز از همکاری با ایران خودداری خواهند کرد.

۲. محدودیت‌های بیمه‌ای و حمل‌ونقلی: شرکت‌های بیمهبین‌المللی از پوشش محموله‌های پتروشیمی ایران امتناع می‌کنند. این امر هزینه حمل دریایی را بالا می‌برد و صادرات را پرهزینه‌ترمی‌کند.

۳. فشار بر مشتریان آسیایی: کشورهایی مانند هند و ترکیه که روابط اقتصادی گسترده با غرب دارند، احتمالاً خرید خود از ایران را کاهش خواهند داد. تنها چین و چند کشور کوچک‌تر به خرید ادامه می‌دهند.

۴. کاهش ارزش صادراتی: تخفیف‌های قیمتی بین ۱۰ تا ۱۵ درصدی بر محصولات اصلی مانند متانول و اوره اجتناب‌ناپذیرخواهد بود.

۵. از دست رفتن سهم بازار: رقبای منطقه‌ای (قطر، عربستان، امارات) آماده هستند تا جای خالی ایران در بازار جهانی پتروشیمی را پر کنند.

۶. فشار مضاعف بر زنجیره تأمین داخلی: کاهش ارز آوری پتروشیمی می‌تواند بر سرمایه‌گذاری داخلی در این بخش و پروژه‌های توسعه‌ای تأثیر منفی بگذارد.

کانال‌های اثرگذاری مکانیسم ماشه بر پتروشیمی

۱. مالی و بانکی: دشواری دریافت ارز و نیاز به واسطه‌هایپرهزینه.

۲. حمل‌ونقل: عدم دسترسی به بیمه بین‌المللی و افزایشهزینه‌های حمل.

۳. تخفیف قیمتی: اجبار به فروش ارزان‌تر برای حفظ بازار.

۴. از دست دادن بازارهای کلیدی: کاهش سهم ایران در هند و ترکیه و افزایش نفوذ قطر و عربستان.

5. فشار بر پروژه‌های داخلی: کاهش منابع ارزی برای سرمایه‌گذاری در توسعه پتروشیمی.

راهکارهای پیشنهادی

• تقویت همکاری با چین به‌عنوان مشتری اصلی و ایجادقراردادهای بلندمدت.

• توسعه بازارهای جایگزین در آفریقا، آسیای میانه و آمریکای لاتین.

• افزایش صادرات از مسیر زمینی برای دور زدن محدودیت‌های دریایی.

• ایجاد سازوکارهای تهاتر کالا به‌جای تبادلات مالی مستقیم.

• حمایت دولت از پروژه‌های داخلی برای کاهش وابستگیبه ارز خارجی.

جمع‌بندی

مکانیسم ماشه تأثیر قابل‌توجهی بر صادرات نفت وفرآورده های نفتی و محصولات پتروشیمی ایران دارد و صنعت پتروشیمی بیش از نفت خام تحت فشار قرار می‌گیرد، زیرامشتریان متنوع‌تر هستند و راحت‌تر می‌توانند منابع جایگزین پیداکنند. همچنین صادرات خشکبار و فولاد و معدن قطعا خواهد داشت و در نتیجه ایران ناچار به اعطای تخفیف‌های سنگین‌تر،افزایش وابستگی به چین و کاهش سهم بازار جهانی خواهد شد. این روند به کاهش درآمد ارزی و محدود شدن نقش ایران در زنجیره تامین جهانی منجر می‌ شود.

نویسنده: دکتر مرتضی دلخوش